سفارتخانه بريطانياي كبير در طهران
تا قبل از روي كار آمدن حكومت قاجار هيچ سفارتخانهاي در ايران افتتاح نشد. دليل آن هم روشن بود. هنوز ديپلماسي جهاني شكل نيافته بود و از سوي ديگر ثبات آن چناني در ايران پس از صفويه پا برجا نبود.
با تغيير چهره سياسي جهان و رفتن كشتيهاي استعمارگر اروپايي به اقصي نقاط زمين لزوم ارتباط سياسي با ساير ملل بيشتر احساس شد. در خاورميانه تنها كشور مستقل ايران بود.
همسايه هاي آن يعني بريتانيا (هند، به مثابه بخشي از بريتانيا) و روسيه كه دول مقتدر آن روز بودند، ايران را كانون رقابت خويش به عنوان خط حائل كشور زرخيز هندوستان ميدانستند.
اولين سفرا به طور چشمگير در زمان فتحعلي شاه به ايران آمدند. و اولين آنها بريطانيايي بود. كلنل سر جان مالكوم (1800) و قصد وي اقامت در طهران بود. سومين سفير يعني سر گور اوزلي در 1810م در سراي حاجي محمدحسين خان امينالدوله منزل كرد و در سال 1226ق در حوالي دروازه حضرت عبدالعظيم اولين سفارتخانه اين كشور را بنا كرد. سالها بعد در سال 1279ق زمين سفارت وقت انگليس در خيابان علاءالدوله آن روز (فردوسي فعلي) خريداري شد. اين زمين آن زمان در بيرون از شهر طهران قرار داشت.
طي مخارج هنگفتي كه نشان از رقابت با سفارت روس داشت كار ساختمان آن باشكوه تمام به اتمام رسيد و يكي از مهمترين ساختمانهاي طهران آن روز به حساب ميآمد.
سر دنيس رايت گزارشي نسبتاً مبسوط درباره ساختمان زمين سفارت ارائه كرده است:
از « اليسن» ميتوان به حق به عنوان سفيري ياد كرد كه به مقامات مربوطه بريتانيا قبولاند كه به جاي ساختمان كهن و ايواندار نمايندگي بريتانيا كه « سر گور اوزلي» در جنوب تهران بنا نهاده بود و زماني ابهتي داشت، عمارت جديدي ساخته شود. اليسن با مهارت تمام چنين استدلال كرد كه آن ساختمان كهن كه در سال 1830م بر اثر زمين لرزه شديداً آسيب ديده بود، به سرعت در حال فرو ريختن است و به قول او به محض آنكه اتاق يا ديواري تعمير ميشود اتاق يا ديوار ديگري فرو ميريزد. اليسن نوشت بهتر است كه « سفارتخانه به محل مناسبتر و سازگارتري در حومه جديدي كه در چند سال اخير در شمال و در پشت ديوار شهر پديد آمده است انتقال يابد.» وي براي تحكيم برهان خود خاطرنشان ساخت كه روسها كاخ جديد بزرگي بنا ميكنند و وزيران و ساير مقامات عاليرتبه ايران نيز براي خود خانههاي بزرگتر و بهتري ميسازند. لازم بود كه بريتانيا از اين قافله عقب نماند، و بنابراين به اليسن اختيار داده شد كه 32000 ليره براي احداث بناي جديد سفارتخانه خرج كند و از آن جمله 8000 ليره را به صرف تدارك زميني به مساحت پانزده آكر [بيش از شش هكتار] برساند. در بياباني كه در آن زمان كناره شمالي تهران بود، اقامتگاه و ادارات جديدي ساخته شد. براي منشيها و پزشك سفارت، خانههاي جداگانهاي درنظر گرفته شد، و اصطبلي با ظرفيت 41 اسب بنا گشت. ساير سفارتخانههاي خارجي هم به نوبه خود به اين كار تأسي كردند. خيابان پر عرضي كه اين سفارتخانهها در امتداد آن قرار گرفتند نزد اروپاييان و ايرانياني كه از آنان تقليد ميكردند به خيابان سفراء معروف گشت و اين نخستين خيابان تهران بود كه در آن چراغهاي گاز نصب شد.
سروان ويليام پيرسون كه وابسته به رسته سلطنتي مهندسان بريتانيا بود و در خدمت اداره تلگراف هندواروپ در تهران انجام وظيفه ميكرد، مأموريت يافت كه بر احداث ساختمانهاي جديد نظارت عاليه نمايد. تحت هدايت او، اين ساختمانها توسط ج.و. وايلد، كه وابسته به موزه « ساوث كنزينگتون» در لندن بود به سبك ساختمانهاي انگليسي هندوستان طرحريزي شد. وايلد همان كسي بود كه در طرحريزي نمايشگاه بزرگ هايدپارك در سال 1851 كمك كرده بود. در تهران، پيرسون در اين كار خود از كمك گروهباني كه در اداره تلگراف تحت فرماندهي او بود و نيز از كمك يك كارشناس ابنيه عمومي كه از انگلستان فرستاده شده بود، برخوردار ميشد و بقيه كساني كه او را در اين كار ياري ميدادند ايراني بودند. به علاوه وي باغباني آلماني استخدام كرد تا يك هزاروپانصد نهال چنار را در زمين خشك و بيگياه سفارتخانه بكارد. اين نهالها از جويهايي كه آبشان از قنات پربركت سفارتخانه تأمين ميشد، سيراب ميگشتند. بيست سال بعد كه لرد كرزن به ايران سفر كرد اين نهالها زمين سفارتخانه را به بيشه پردرختي بدل ساخته بودند. بناهاي جديد كه ساختمانشان اندك زماني پس از درگذشت اليسن تكميل شد طرف ستايش كرزن، كه بسيار مشكلپسند بود، قرار گرفت و مايه رشك ساير سفارتخانههاي خارجي در تهران بود. يك مسافر انگليسي كه در سال 1890 به تهران آمده بود با مباهات تمام چنين نوشت:
زيباترين و نفيسترين سفارتخانه در تهران سفارتخانه انگلستان است كه به نحوي زيبا با درختان آراسته شده است و از آبياري نيكو برخوردار است. غرفههاي پذيرايي و تالار ورودي اقامتگاه وزيرمختار بسيار زيبا و شيك است و يك برج ساعت به سبك بيزانس ساختمان را ابهتي ممتاز ميبخشد. شاه، وزيرمختار بريتانيا را از لطف و مرحمت ويژهاي برخوردار ساخت يعني به او اجازه داد كه براي افزودن بر زيبايي باغ وسيع خود چند طاووس، كه مرغي سلطنتي شمرده ميشد، در آن باغ بپروراند (انگليسيها در ميان ايرانيان).
اين سفارتخانه در طول حياتش با وقايع زيادي روبه رو شد. واقعهاي چون تحصن مشروطهخواهان، يا طرح توطئههاي مختلفي از سوي سفارت بر ضد ايران و يا حتي تجمع سران قواي متفقين در اجلاس تهران.