چگونه جاده انگليسي لينچ در قلمرو بختياريها كشيده شد؟

تلاش براي گرفتن امتياز اين جاده از مدتها قبل از واگذاري امتياز آن شروع شد و به نظر ميرسد از هنگام حاكميت محمدتقيخان كنورسي (چهارلنگ) و حسينقليخان ايلخاني (هفتلنگ) كه به دنبال گسترش روابط تجاري با ساير كشورها به ويژه انگليس از طريق هند بودند، مسئله بازسازي و افتتاح اين جاده براي دو طرف، به ويژه دولت انگليس براي كسب بازار فروش كالا، افزايش نفوذ تجاري مورد توجه بود. از همينرو، مزايا و معايب استفاده از اين جاده از سوي كساني همچون لايارد، بيشوب، سايكس و... با سفر به منطقه بختياري و نقشهبرداري از آن مورد ارزيابي قرار گرفت و اهميت استفاده از آن در مقابل ساير راههاي تجاري مشخص شد. 
سرپرسي سايكس از جمله كساني است كه مطالعاتي پيرامون جاده بختياري انجام داد و توصيه كرد تا با احداث پل بر روي رودخانه كارون، جادهاي به سوي اصفهان كشيده شود. اقدامات بعدي و دخالت برادران لينچ در موضوع و عقد قرارداد و همچنين، تشويق مورتيمر دوراند ــ وزيرمختار قبلي بريتانيا در تهران ــ براي دخالت در اين امر نيز در اثر تلاش سايكس انجام گرفت.   لرد كُرزن   ــ نايبالسلطنه هندوستان ــ پس از سفر به ايران نيز نسبت به اين اقدام نظر مساعدي ارائه داد. 
هنگامي كه دولت ايران درسال 1306ق/ 1888م، فرمان آزادي كشتيراني بر روي رود كارون را تا سد اهواز براي كشتيراني خارجي اعلام كرد، جنب و جوش براي اخذ امتياز احداث جاده لينچ افزايش يافت و برادران لينچ كه داراي شركت كشتيراني دجله و فرات در بغداد و بصره بودند، براي اخذ امتياز گام به پيش نهادند و خواستار واگذاري امتياز جاده تجاري شدند.
برادران لينچ براي تجارت در اين منطقه طرحهاي زيادي داشتند و با برقراري ارتباط با يكي از تجار معروف بوشهري به نام معينالتجار موفق به ايجاد پايگاهي در منطقه خوزستان شده بودند.   اينك شركت لينچ بايد از همكاري بختياريها كه مسير جاده از اراضي آنها عبور ميكرد نيز بهرهمند ميشد در غير اين صورت، كوهستاني بودن منطقه و وجود راهزنان محلي، امكان رفت و آمد را سلب ميكرد. بنابراين، مشكل نفوذ در بين عشاير ساكن در منطقه كه عمدتآ بختياري بودند، در پيشرو قرار داشت.
هنري بلوس لينچ براي حل مشكلات و بررسي جاده كاروانرو بين شوشتر و اصفهان در اواخر تابستان سال 1889م/ 1307ق به دعوت خوانين بختياري به منطقه سفر كرد و بدينترتيب مشكل نفوذ در بين بختياريها و ارتباط با خوانين با سفر لينچ و مساعدت سفارت انگليس حل شد.   متعاقب اين سفر، لينچ كه از نزديك با منطقه و خوانين آشنا شده بود، سفارت انگليس را به كمك طلبيد. سر فرانك لاسلز ــ وزير مختار انگليس در تهران ــ طي نامهاي به اكانور ــ نايب كنسول انگليس در اصفهان ــ به او دستور داد تا وارد عمل شود:
بدينوسيله به شما توصيه ميشود تا همكاريهاي لازم را با نماينده لينچ در ارتباط با كسب اطلاعات دقيق به عمل آوريد و براي ايجاد تسهيلات و همكاريهاي بيشتر در تمام زمينهها به خصوص توسعه و گسترش تجارت آن از هيچ اقدامي خودداري نورزيد. 
مذاكرات توسط جي. آر. پريس   ــ كنسول انگليس در اصفهان ــ پيگيري شد. خوانين بختياري علاقه خود را به احداث جاده كاروانرو اعلام داشتند و معتقد بودند كه اين امر باعث پيشرفت طوايف زير فرمان آنها خواهد شد. اما آنها از اينكه مبادا بريتانيا از اين جاده براي حمله به شمال كشور يا ضميمه كردن خوزستان به مستملكات خويش استفاده كند نيز نگران بودند.   خوانين بختياري از اين بيم داشتند كه مبادا با انعقاد اين
قرارداد موجباتي فراهم شود تا حكومت ايران يا بريتانيا و برادران لينچ هر كدام به نحوي از انحاء در قلمرو بختياري نفوذ كنند و براي همين سعي ميكردند تا مدتها بعد به عنوان رابط بين افراد ايل بختياري و كاركنان كمپاني لينچ عمل كنند. 
گفتوگوها به نتيجه رسيد و مذاكرات بين برادران لينچ و خوانين بختياري و مقامات ايراني با نظارت سفارت انگليس آغاز شد؛ زيرا دولت ايران در پاسخ به درخواست برادران لينچ براي واگذاري امتياز، جهت جلوگيري از تشديد رقابت روس و انگليس و اعتراض روسها، تصميم گرفت به جاي اعطاي امتياز به برادران لينچ، اين امتياز را به خوانين بختياري اعطا كند تا ضمن جلوگيري از تحريك روسها، نظر خوانين بختياري را جلب كرده، از اين طريق راه را براي سرمايهگذاري خارجي هموار سازد. 
 در اين راستا با دخالت كلنل پيكوت   ــ وابسته نظامي سفارت انگليس در تهران ــ قراردادي بين ميرزا نصراللهخان مشيرالدوله ــ وزير امور خارجه ايران ــ به نمايندگي از طرف دولت و اسفنديارخان سردار اسعد اول ايلخان بختياري، محمدحسينخان سپهدار ايل بيگ و حاج عليقليخان بختياري ــ فرمانده نيروهاي بختياري ــ در تاريخ بيستم ذيقعده 1314ق/27 آوريل 1898م، شامل هشت ماده به امضا رسيد. بر اساس ماده اول قرارداد، مدت قرارداد شصت سال بود و بر اساس ساير موارد به خوانين بختياري اجازه داده شد، احداث و نگهداري جاده كاروانرو را از طريق اهواز ـ اصفهان كه از قلمرو بختياري عبور ميكرد، با حق ايجاد كاروانسراهاي مورد نياز عهدهدار شوند. همچنين ضمن تعيين ميزان عوارض راهداري، مهلت شروع به كار به مدت 5/3 سال، معافيت ايل بختياري از پرداخت عوارض راهداري در آن جاده، معافيت ابزار و ادوات مورد نياز جهت احداث و تكميل جاده از عوارض و حق استفاده از سرمايه سرمايهگذاران خارجي از ديگر مواد قرارداد بود. البته حفاظت از جاده، پلها و كاروانسراها و مقابله با اشرار و سارقان نيز بر عهده خوانين بختياري بود.   اين توافق به تأييد ميرزا علياصغرخان اتابك ــ صدراعظم دربار ايران ــ و مورتيمر دوراند ــ وزير مختار انگليس ــ نيز رسيد. 
به دنبال عقد قرارداد بين خوانين بختياري و دولت ايران، به استناد يكي از مواد قرارداد كه حق استفاده از سرمايهگذاري خارجي را براي احداث جاده به خوانين بختياري ميداد، به دستور وزارت خارجه انگليس و زير نظر چارلز هاردينگ ــ دبير اول سفارت انگليس در تهران ــ قراردادي بين خوانين بختياري و برادران لينچ در تاريخ سوم مارس 1898 ميلادي / دهم شوال 1315ق در ده ماده به امضا رسيد. 
بخشهايي از مواد قرارداد به پرداخت وام 500,5 پوندي معادل 500,27 تومان از طرف برادران لينچ به خوانين بختياري، مدت بازپرداخت، اقساط و سررسيد پرداخت اقساط مربوط ميشد و بخشي ديگر نيز به تعهدات برادران لينچ ارتباط داشت كه طي آن، تهيه نقشه، مصالح و ابزار، احداث راهدارخانه و پل، نحوه اخذ عوارض عبور از جاده و چگونگي تعمير و نگهداري جاده پيشبيني شده بود. بخش سوم مواد قرارداد به تعهدات خوانين بختياري در برابر كمپاني لينچ مربوط بود و طي آن، خوانين بختياري متعهد بودند كارگران محلي و مصالح ساختماني را با قيمت مناسب فراهم كرده، اراضي مورد نياز را به طور رايگان در اختيار كمپاني قرار دهند. حفاظت از كاركنان كمپاني لينچ، عدم دريافت ماليات از واردات و اموال متعلق به گيرنده امتياز نيز از تعهدات طرف ايراني يا خوانين بختياري بود. 
يك سال بعد در دسامبر 1899م/1316ق، جاده كاروانرو بختياري رسمآ افتتاح شد.   در نتيجه افتتاح اين راه، ميزان حمل كالا از طريق آن به سرعت افزايش يافت؛ 
بهگونهاي كه ميزان ارزش كالاهاي عبوري از 1090 ليره/ 000,60 ريال، معادل 102 تن كالا در سال 1900م/ 1317ق به 3636 ليره/ 000,200 ريال، معادل 1485 تن كالا در سال 1909م/ 1327ق افزايش يافت. 
عقد قرارداد و توافق بين خوانين بختياري و حكومت مركزي تهران در اوايل سلطنت مظفرالدينشاه، بدون دخالت، هدايت و پشتيباني مستقيم سفارت انگليس در تهران امكانپذير به نظر نميرسيد. اهداف و علل اين نظارت و دخالت مستقيم انگلستان را ميتوان چنين برشمرد:
الف) حمايت و دخالت انگليس صرفآ به دليل حمايت و كمك به يك شركت انگليسي انجام گرفت. 
ب) انگيزه انگليسيها و تلاش آنها در اين ارتباط ناشي از رقابت بين دولت مركزي از يكسو و دولت انگليس از سوي ديگر براي نفوذ در بين ايلات مختلف از جمله بختياريها و جذب آنها به سوي خود بود. 
ج) اهداف و سياستهاي انگليس در چارچوب منافع اقتصادي و تجاري آن كشور قرار داشت. 
د) انگيزه اصلي دخالت انگليسيها ترس از روسها و احتمال پيشرفت آنها در ايران بود. 
ه ) تغيير تدريجي در سياست دولت انگليس بر اساس نظر كارشناسان سياسي ـ نظامي آن كشور بود و فعاليت براي اخذ و واگذاري امتياز جاده لينچ در جهت اهداف آنها در ارتباط با عشاير و قبايل انجام شد. 
افتتاح و راهاندازي جاده لينچ تأثير زيادي بر روابط انگليسيها و بختياريها گذاشت. در واقع، عقد اين قرارداد نه تنها نقطه عطفي در روابط انگليسيها و بختياريها، بلكه نقطه عطفي در روابط انگليسيها و عشاير جنوب غربي ايران بود؛ زيرا در ايام قبل از آن، بين آن دولت و قبايل و عشاير به ويژه بختياريها تماسهايي در حد روابط قانوني و رسمي وجود نداشت. 
پس از عقد قرارداد بين دولت انگليس و خوانين بختياري روابط رسمي به وجود آمد و از آن پس مسافران، جهانگردان، جغرافيدانان و افسران انگليسي به اين منطقه سفر كردند و بريتانيا موفق شد نفوذ خود را به طور گستردهاي در مناطق بختياري افزايش دهد.   از آن پس، دولت انگليس به طور فزايندهاي درگير مسائل ايل بختياري شد و به دليل ضعف حكومت مركزي، انگليسيها بر آن شدند تا از بختياريها به عنوان حافظ منافع خود در برابر دولت مركزي حمايت كنند و براي كسب وفاداري آنان ناچار شدند پارهاي ضمانتهاي سياسي را به خوانين بختياري بدهند و اميدوار بودند با دادن اين ضمانتها، منافع بازرگاني و راهبردي خود را پايدار سازند. 
پس از آنكه راه براي اعمال نفوذ بيشتر انگليسيها در بين بختياريها باز شد، انگليسيها با اطلاعاتي كه پيرامون رقابتهاي درون ايلي و خانوادگي بختياريها داشتند، در جهت مهار قدرت آنها كوشيدند.   و در نهايت، به بهانه دفاع از سرزمين هند
در برابر حمله روسها به ساختن اين جاده (جاده لينچ) از طريق اهواز و خاك بختياري به اصفهان، توجه نشان دادند و احداث اين جاده را توصيه كردند؛ زيرا با باز شدن رود كارون به روي كشتيهاي خارجي، قبضه كردن بازار تجارت ايران يكي از اهداف اوليه دولت فخيمه انگليس تأمين شد.

پا نوشتها:

۱ . Linch Brothers Co
۲ . سفرنامه لرستان و خوزستان. صص 273-.274
۳ . انگليسيها در ميان ايرانيان. صص 192-.193
۴ . سر پرسي سايكس. دههزار ميل در ايران. ترجمه حسين سعادتنوري. تهران، لوحه، 1363. ص .290
۵ . Lord Corzon
۶ . تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. صص 170-.171
۷ . همان. صص 178 و .197
۸ . سيري در قلمرو بختياري. صص 227-.228
۹ . تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .175
۱۰ . J.R. Preece
۱۱ . تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .176
۱۲ . همان. ص .182
۱۳ . جن رالف گارثويت. «خوانين بختياري و بريتانيا: 1914-1898م»، فصلنامه تاريخ معاصر. ترجمه نصراللهصالحي. تهران، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، زمستان 77. صص 18-.23
۱۴ . H. Picot
۱۵ . عصر بيخبري يا تاريخ امتيازات در ايران. ص 236؛ ايل بختياري و مشروطيت. صص 98-100؛ بختياريها در آيينهتاريخ. صص 121-123؛ «خوانين بختياري و بريتانيا: 1914-1898م»، فصلنامه تاريخ معاصر. صص 18-.23
۱۶ . همان.
۱۷ . بختياريها، عشاير كوهنشين ايراني در پويه تاريخ. صص 88-91؛ عصر بيخبري يا تاريخ امتيازات در ايران.ص 236؛ تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .181
۱۸ . حسين سعادتنوري. ظلالسلطان. تهران، وحيد، بيتا. صص 198-199؛ عصر بيخبري يا تاريخ امتيازات درايران. ص 236. تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. صص 181-.183
۱۹ . جن رالف گارثويت. «خوانين بختياري و بريتانيا: 1914-1898م»، ترجمه گودرز اسعدبختياري. انزان، تهران،1377¡ شماره 2. ص .54
۲۰ . تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .194
۲۱ . انگليسيها در ميان ايرانيان. ص .170
۲۲ . محسن روستايي. «اسرار شركت لينچ انگليس در لرستان»، فصلنامه شقايق، خرمآباد، سال اول، ¡1376شماره 2. صص 51-52؛ تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .172
۲۳ . دههزار ميل در ايران. ص 284؛ انگليسيها در ميان ايرانيان. صص 168-171؛ تاريخ سياسي اجتماعي بختياري.صص 169-172؛ «اسرار شركت لينچ انگليس در لرستان»، در فصلنامه شقايق، صص 51-.52
۲۴ . فيروز كاظمزاده. روس و انگليس در ايران: 1914-م1864. ترجمه منوچهر اميري. تهران، بنگاه ترجمه ونشر كتاب، 1351. صص 323-325؛ بختياريها در آيينه تاريخ. صص 120-121؛ تاريخ سياسي اجتماعيبختياري. ص .170
۲۵ . بختياريها و قاجاريه. صص221-237؛ «خوانين بختياري و بريتانيا1914:-1898م»، فصلنامه تاريخمعاصر،صص 18-.23
۲۶ . تاريخ سياسي اجتماعي بختياري. ص .188
۲۷ . همان.
۲۸ . كلنل كاساكوفسكي. خاطرات كلنل كاساكوفسكي. ترجمه عباسقلي جلي. تهران، سيمرغ، 2535. چاپ دوم. ص .206
۲۹ . «اسرار شركت لينچ انگليس در لرستان»، فصلنامه شقايق، صص 51-.52