نفوذ عوامل سیاسی انگلستان در بین مشروطه طلبان

پاییز 1386

به طور كلی كشور ایران در زمان سلسله قاجار جایگاه و آوازه و عظمت خود را از دست داد و علت آن بی كفایتی و ضعف و زبونی پادشاهان این سلسله و ناآگاهی آنان از تحولاتی بود كه در جهان رخ می داد . در حالی كه سراسر جهان از پپشرفت علوم و فناوری بهره می‌بردند و اندیشه‌های مترقی روبه رشد بود ، شاهان قاجار به وسعت حرامسرها و خوشگذارنی می‌اندیشیدند.

در اواخر قرن نوزدهم پس از سفرهایی كه ناصرالدین شاه به اروپا نمود به تدریج نفوذ غربیان و خارجیان در مملكت زیاد شد ورود كالاهای خارجی موجب ورشكستی تولید كنندگان داخلی گردید و اعطای امتیازات فراوان به خارجیان ، وابستگی كشور را روز به روز بیشتر و موجبات نارضایتی مردم را فراهم تر نمود.

امتیاز احداث راه آهن ، تلگراف ، كشتیرانی ، بهره‌برداری از معادن و جنگل‌های دولتی وغیره به مدت هفتاد سال در ازای چهل هزار پوند به " رویتر " انگلیسی واگذار شد كه چون در اثر مخالفت مردم ، شاه مجبور به لغو آن گردید "رویتر " در عوض غرامت ، امتیاز تاسیس بانك رویتر كه بعدها به بانك شاهنشاهی معروف شد و امتیاز ایجاد یك شركت معدنی را از شاه گرفت.

هدف اصلی سیاست برتانیا در ایران ، استفاده از این كشور به عنوان دولت حایل و در دفاع از منافع عظیم‌تر خود در هند بود و جلوگیری از نفوذ توسعه طلبانه روسیه تزاری كه رقیب عمده بریتانیا در سده نوزدهم محسوب می‌شد.

روسیه نیز بعد از پیروزی در دو جنگ با ایران كه منجر به تصاحب مناطقی از خاك ایران گردید ، بر منافع اقتصادی خود در این كشور افزود و مانند انگلیسیها در صدد كسب امتیاز در ایران برآمد. شیلات دریای مازندران ، جاده سازی  ، احداث خطوط تلگراف ، راه آهن و ایجاد بانكی كه با دادن وام‌های سنگین به دولت ، هرچه بیشتر قدرت خود را در این كشور افزایش می‌داد از جمله آنها بود.

انقلاب مشروطیت

از آنچه گفته شد به خوبی دریافته میشود كه هر یك از دو قدرت بریتانیا و روسیه تزاری تا چه حد به رقابت با هم برای زیر سلطه درآوردن حكومت ایران می‌پرداختند و هر یك می‌كوشید دیگری را از صحنه سیاست داخلی ایران بیرون كند.

وقتی در سال 1901 میلادی موج نارضایتی مردم بالا گرفت و صدای اعتراض آنها نسبت به سیاست امین‌السلطان ، صدر اعظم ناصرالدین شاه ، كه او را وابسته روس می‌دانستند ، بلند شد ، انگلیسیها كه به خوبی از قدرت طبقه روحانی آگاه بودند ( چه تجربه ده سال پیش تر را در واقعه "رژی" برای لفو امتیاز تنباكو به انگلیس را داشتند) تصمیم گرفتند این بار با حمایت روحانیون مانع گرفتن وام از روسها شوند.

كنسولیار انگلیس " گریم" در ملاقاتی با سید عبدالله بهبهانی در ضمن اهدای ساعتی نقره به او ، نظرش را در مورد وام جدید از روسها جویا می گردد. سید مخالفت خود را اعلام و در ضمن می‌گوید كه بعضی از روحانیان برای همداستان شدن در این مخالفت رشوه می‌خواهند. و بدین ترتیب به طور ضمنی تقاضای 2 هزار تومان می‌نماید. "گریم" در ملاقاتهای بعدی با دادن مبلغی نظر مساعد وزیر مختار " هاردینگ " را در خصوص دادن مبلغ بیشتر در ازای مشاهده نمونه‌ای از كارهای این گروه اعلان می‌كند.

در پایان آوریل همان سال خود " هاردینگ" به اصفهان سفر كرده با چند تن از علمای متنفذ به مذاكره پرداخت. حاكم اصفهان ، مسعود میرزای ظل‌السلطان نیز دوست انگلیس و آماده اقدام بر ضد شاه بود. آقا نجفی و دیگران مایل به توسل به سلطان عثمانی در جهت اعتراض به اعطای امتیازات بیشتر به روسها بودند ولی " هادرینگ" آنها را از این كار برحذر داشت زیرا در آن نفوذ عقاید "پان اسلامیسم" سید جمال الدین افغانی را مشاهده می كرد.

سرانجام ظل السلطان به علما اجازه دست به كار شدن داد و خود نیز به آنها پیوست به این امید كه دست برادر بی كفایت خود مظفرالدین شاه را از تاج و تخت ایران كوتاه كند و خود جانشین وی شود. شك نیست اگر انگلیسیها او را به این كار دلیر نگردانده بودند هرگز وارد معركه نمیشد.

عرضحالی كه علما در طهران انتشار دادند سخت ضدروسی بود و نوشته بودند كه " ایران میخواهد تسلیم كفار شود" رهبران نهضت پیوسته با انگلیسیها ارتباط داشتند و از نماینده آن دولت میپرسیدند كه اگر جامعه روحانیت با وام روس مخالفت نماید چه تامینی می‌تواند از ناحیه انگلیسیها متوقع باشند؟ " هاردینگ" سیاستمدارانه جواب میداد ، به استثنای بست نشستن تضمین دیگری نمی تواند بدهد.

اندك اندك اتحاد سری میان سفارت انگلیس و دستگاه رهبری علما در طهران و اصفهان و دیگر جاها پی ریزی میشد .

دولت انگلیس برای كوتاه كردن دست روسها اقدام دیگری نیز نمود و آن اتحاد با ژاپن در سال 1902 میلادی بود كه موجب شكست نظامی روسیه از این كشور آسیایی شد. همچنین با اعزام یك عده اشخاص بصیر و مطلع به ایران از جمله " سروالنتاین چیرول " خبرنگار روزنامه تایمز ، نقشه نفوذ سیاسی و اقتصادی خود را در این سرزمین پیاده كرد. انگلیسیها همچنین به روسای عشایر كمك مالی می كردند و می‌كوشیدند قزاقهای روس را از ایران بیرون كنند.

" چیرول" با مطالعات كامل خود نتیجه گرفت كه طبقه علمای روحانی را باید تحریك كرد و آنها را علیه اتابك ، امین السلطان ، كه یگانه مسبب از بین رفتن نفوذ انگلستان در ایران بود  ، برانگیخت و فریاد " وطن به اجانب فروخته شد" را بلند كرد تا این صدا به گوش شاه برسد . در 1903 " چیرول"  و " سرآرتور هاردینگ" به نجف و كربلا مسافرت كردند و یك عده از علما را در آنجا ملاقات نمودند و با خرج مبالغ زیاد حكم تكفیر اتابك را گرفتند.

كشمكش میان دو بانك روسی و انگلیسی در دادن وام به  دولت ادامه داشت تا اینكه در طی بهار و تابستان 1903 اوضاع داخلی ایران رو به وخامت نهاد و و مردم عزل امین السلطان را خواهان شدند.

شورشهای ضدبیگانه در گوشه و كنار كشور وجود داشت . این شورشها در تبریز و جاهای دیگر به طغیان علیه اقلیتها تغییر شكل داد. در تبریز و دیگر شهرهای آذربایجان به تهدید مسیحیان پرداختند . در همدان یهودیان دائم برجان خود می‌لرزیدند در سراسر كشور بهاییان هدف خصومتی واقع شدند كه نتیجه تحریك عده‌ای از روحانیان متعصب بود. در یزد میرزا جلال الدوله پسر ظل السلطان با الهام گرفتن از آقا نجفی ، مجتهد اعلم اصفهان ، مردم را بر ضد بهاییان برانگیخت . در مدت چند روز بیش از یك صد تن از مردان و زنان و كودكان گرفتار شكنجه و مرگ شدند. خانه ها غارت و سوخته شد و درختان میوه ریشه كن و محصولات كشتزارهای بهاییان لگدكوب گشت.

احمد كسروی در تاریخ مشروطه ( ج1 ص 30 ) می نویسد " این شگفت خواهد بود كه مردم كه از تعرفه گمركی و از به كار گماردن بلژیكی‌ها گله می‌نمودند و از اتابك و گرایش او به همسایه بیگانه رنجیده می‌بودند كینه از بهاییان جویند"

امین السلطان ، صدراعظم ، به " هاردینگ" گفت كه شاه تلگرافی از چهار مجتهد اعلم كربلا و نجف دریافت كرده است كه در آنها به تقبیح شورش ضد مسیحی و ضد اروپایی پرداخته اما اعدام بابیهای(بهاییان) كافر اصفهان و یزد را تایید و اظهار امیدواری كرده اند كه دولت ایران تكرار این كار را در دیگر شهرها تشویق كند.

اتابك ، امین السلطان كه صدراعظم ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه بود ،‌در مدت یك ربع قرن قدرتی عظیم به هم زده بود و از دادن هر امتیازی به بیگانگان در ازای بر سر كار ماندن خویش ابایی نداشت . بسیاری او را مظهر تمام مفاسد نظام كهن میدانستند و از وی نفرت داشتند.

در نهایت مظفرالدین شاه در سپتامبر 1903 امین السلطان را معزول و عین الدوله را به جای او بر منصب صدارت نشاند. انگلیسیها كه تا این تاریخ در دادن قرض به ایران تعلل و تردید داشتند بعد از رفتن اتابك ، برای مسافرت سوم شاه به میل و رضا مبلغی قرض دادند

در سال 1905 تحركات جدیدی در كشور آغاز شد به چوب بسته شدن تعدادی از بازرگانان طهران و سواستفاده‌ها و تعدیات برخی حاكمان استانها ، خشم همگانی را در طهران برانگیخت. در دسامبر به نشانه اعتراض تمام بازاریان دكانها و كارگاههای صنعتی را بستند . روحانیان به پیشوایی سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی از طهران خارج و در شاه عبدالعظیم بست نشستند و خواهان بركناری عین الدوله ، انفصال " نوز " بلژیكی از ریاست گمرك و برقراری عدالتخانه شدند . دولت به توقیف و تبعید رهبران شورش و پراكنده كردن اجتماع مردم پرداخت.

در ژوییه 1906 رهبران روحانیان به خروج دسته جمعی از پایتخت و بست نشینی در قم پرداختند . پنج هزار تن از مردم در سفارت انگلیس بست نشستند و طی هفته بعد عده آنان به چهارده هزار  نفر رسید.حكومت انگلستان كه در این زمان ضعف رقیب قدرتمند خود یعنی روسیه را در جنگ 1904-1905 با ژاپن  و نیز انقلاب داخلی 1905 آن كشور را مشاهده نموده بود ، فرصت را مناسب دید كه با حمایت از شورشیان و تشویق آنان در به دست گرفتن قدرت یعنی تقاضای مشروطه ، به متزلزل كردن حكومت مركزی ایران بپردازد . طبقه روحانی و مردم كه ظاهر خوشایند این سیستم حكومتی را می‌دیدند بدون اینكه اطلاع صحیحی از مشروطه و چگونگی آن داشته باشند به این امر مصر شدند در حالی كه به قول " محمود محمود"  " این قبا هنوز به قامت ملل آسیا راست نیامده است به خاطر بی علمی ، بی صنعتی و عقب ماندگی ." (‌تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس ، ج 8 ، ص 100 )

شاه در اثر فشار مردم در 30 ژوییه عین الدوله را بر كنار و در 5  اوت فرمان قانون اساسی را صادر كرد و در روز 9 سپتامبر 1906 فرمان انتخابات مجلس داده شد.

از همان دوران بود كه روس و انگلیس مذاكراتی آغاز نمودند . نفوذ آلمانها در خاور نزدیك و ایران و جنبش آزادی ملی هندوستان سبب شده بود كه تضاد میان بریتانیا و روسیه تا اندازه‌ای تخفیف یابد. اما انقلاب ایران و پناهنده شدن ملیون به باغ سفارت انگلیس خوشایند روسها نبود به خصوص كه آنها از روابط ملایان و انگلیسیها باخبر بودند و ادعا شده بود كه دو مجتهد معروف یعنی بهبهانی و طباطبایی ، مستمری ماهانه 1500 تومان از طرف انگلیسیها دریافت می‌كنند . لذا وزارت خارجه انگلیس مجبور شد اعتراف كند كه اجازه بست نشینی به آزادایخواهان اشتباه بوده است.

در اول ژانویه 1907 مظفرالدین شاه قانون اساسی را امضا كرد و پس از یك هفته درگذشت. محمدعلی شاه جانشین وی شد و سوگند یاد كرد كه نگهبان نظام جدید مشروطیت باشد اما تقریبا بی درنگ وارد زدوخورد با مجلس شد. او امین السلطان را مجددا در اوایل 1907 به ریاست دولت منصوب كرد.

شایعات مربوط به سازش انگلیس و روس بر ترس و نگرانی ایرانیان افزود . روس و انگلیس در 31 اوت 1907 در سن پطرزبورگ قراردادی در باره ایران و افغانستان و تبت به امضا رساندند و ایران را به عنوان منطقه نفوذ بین خود تقسیم كردند . در همان روز امین السلطان ترور شد روسیه آماده خفه كردن انقلاب ایران بود و انگلیس نیز با روس همدست شده بود.

در سال 1908 رابطه محمدعلی شاه با مشروطه خواهان بحرانی شد سفیر روسیه با تایید كاردار سفارت بریتانیا طی اعلامیه‌ای به مردم هشدار داد اقدامات ضد سلطنت تحمل نخواهد شد . در 22 ژوئن همان سال لیاخوف فرمانده بریگاد قزاق به امر شاه ساختمان مجلس و مسجد سپهسالار را به توپ بست و چند صدتن كشته شدند. خانه ها غارت و دهها تن از آزادی خواهان دستگیر شدند . چند تن از آزادیخواهان به سفارت انگلیس پناه بردند اما وزیر مختار روسیه به لیاخوف دسنور داد با محاصره سفارت انگلیس مانع ورود سایرین شود. سفارت انگلیس نیز اعلام كرد از آزادیخواهان حمایت نمی‌كند.

تبریز ، رشت ، ایلات بختیاری و سایر عشایر نا‌آرام بودند . انگلیسیها تنها راه حفظ نظم را وادار كردن شاه به حفظ قانون اساسی و دعوت و افتتاح مجلس میدانستند . وزارت امور خارجه روسیه نیز به همكاری با انگلیسیها در مهار كردن محمدعلی شاه رضایت داد زیرا به حمایت بریتانیا در بازی‌های سیاسی بالكان احتیاج داشت.

در 4 مه محمدعلی شاه تسلیم شد و دستخطی منتشر و تاریخ انتخابات مجلس را تعیین كرد . اما به رغم وعده به روس و انگلیس بازگشایی مجلس را نادیده گرفت و اعلام كرد كه دیگر مشروطیتی وجود نخواهد داشت . شیخ فضل الله نوری در این اقدام از شاه حمایت كرد.

در این هنگام مركز مخالفت و مقاومت علیه شاه به تبریز منتقل گردید . شهر تبریز توسط نیروهای دولتی محاصره شد و مردم دچار قحطی و گرسنگی شدند و عده‌ای مردند. قوای روس سرانجام با موافقت انگلستان محاصره شهر تبریز را شكستند و در 29 آوریل 1909 به بهانه حفظ جان اتباع روس و سایر خارجیان وارد تبریز شدند.

در 13 ژوییه 1909 شاه پس از نبردی كه مشروطه خواهان رشت و بختیاری در طهران انجام دادند به سفارت روسیه پناهنده شد احمد شاه پسر 11 ساله او به تخت نشست . در ماه اوت انتخابات مجلس دوم برگزار شد.

در 1910 اختلافهای شدیدی در صفوف مشروطه خواهان و نیز در میان مجلس و قدرتهای خارجی پدید آمد . سید عبدالله بهبهانی ترور شد بریتانیا به دولت هشدار داد  كه اگر در صفحات جنوبی نظم برقرار نشود خود نیوری پلیس به منظور ایجاد امنیت تشكیل خواهد داد.

در اوایل سال 1911 ایران شانزده كارشناس مالی امریكایی به ریاست " مورگان شوستر" استخدام كرد تا به نظام مالیاتی كشور سروسامانی دهد.تشنج همچنان در كشور ادامه داشت. در پاییز همان سال تنش میان شوستر و دولت روسیه بالا گرفت . دولت روسیه از دولت ایران خواستار اخراج شوستر گردید و از او خواست بدون موافقت روسیه و انگلستان اقدام به استخدام هیچ خارجی نكند. كابینه مایل بود اولتیماتوم روسیه را بپذیرد اما نمایندگان مجلس به رد التیماتوم را دادند. در 22 دسامبر ، شورای نیابت سلطنت مجلس را منحل كرد وبه شوستر اطلاع داد كه از كشور اخراج شده است . در تبریز 44 تن از سران مشروطه خواه اعدام شدند. در رشت نیز اعدامهایی صورت گرفت . بریتانیا هیچ اقدامی برای جلوگیری از روسها به عمل نیاورد و نظم صفحات جنوبی ایران را عهده دار شد.

بعد از شش سال پرتلاطم سرانجام انقلاب مشروطیت در عرصه شطرنج مات شد.

نتیجه گیری

با بررسی وقایع تاریخ ایران ملاحظه میكنیم كه این كشور به لحاظ جغرافیایی و استراتژیكی خاصی كه دارد ، ‌همیشه مورد توجه قدرتهای بزرگ سیاسی جهان بوده و می‌باشد و این قدرتها برای حفظ منافع خویش از هر وسیله و سیاستی بهره می گیرند.

انقلاب مشروطیت هرچند در سطح ، حركتی مردمی بر علیه استبداد حكومت قاجار بود و شور و هیجان عمومی را برانگیخت ، تعدادزیادی كشته و زخمی برجای نهاد و آزار و اذیتهای فراوان شامل حال انقلابیون و سایرین نمود اما در عمق ، حركتی بود در جهت فراهم آوردن منافع استعماری بیشتر برای قدرتهای روسیه و انگلستان، علی الخصوص انگلستان كه توانست نمایش قدرتی به روسیه بدهد و توافق نامه‌ها و معاهداتی با آن دولت برقرار نماید كه در نهایت به سود خودش بود و این كار را با زیركی هرچه تمامتر به انجام رساند و آن هنگام كه به هدفی كه میخواست دست یافت ،‌مردم ایران و انقلاب مشروطه را به حال خود گذارد كه در خود بشكند و در پی مصالح و منافع خویش رفت.

منابع :

1.     ایوانف . م . س ـ  تاریخ نوین ایران ـ  مترجم : احسان طبری

2.     شش مولف ـ تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز ـ مترجم : كیخسرو كشاورزی ـ انتشارات پویش چاپ اول سال 1359

3.     فوران . جان ـ مقاومت شكننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی ـ‌مترجم احمد تدین  ـ انتشارات موسسه خدمات فرهنگی رسا ـ‌چاپ ششم 1385

4.     كاظم زاده . فیروز ـ روس و انگلیس در ایران 1914 - 1864 مترجم : دكتر منوچهر امیری ـ انتشارات شركت سهامی كتابهای جیبی ـ‌چاپ اول 1354

5.     كسروی . احمد ـ ‌تاریخ مشروطه ایران ـ ج 1 ـ انتشارات امیر كبیر ـ چاپ چهاردهم  2537

6.     محمود محمود ـ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی ـ‌ج 8 ـ‌انتشارات شركت اقبال و شركاء ـ‌چاپ چهاردهم