دليران تنگستان - نگاهي به قيام رئيسعلي دلواري

سيطرة قدرت هاي استعماري بر ارکان سياسي ـ اقتصادي ايران و برقراري مناسبات يكجانبه و سلطه آميز از ويژگي هاي تاريخ معاصر ايران و به طور مشخص در دوران حکومت سلسله هاي قاجار و پهلوي بوده است. رابطه نابرابر سياسي اقتصادي بين دولت ايران و دول استعماري نتيجه ناتواني، ناكارآمدي کارگزاران و سردمداران کشور بود که در واگذاري امتيازات ننگين به بيگانگان و استيلا دادن آنان بر مقدرات کشور تبلور مي يافت به گونه اي كه سفرا و نمايندگان اجنبي از آن چنان قدرتي برخوردار مي گرديدند که حکومت ها را تغيير مي دادند دولتي را آورده دولت ديگري را سرنگون مي کردند. در مقابل اين رويه و رويكرد زبونانه دولت اشخاص و گروه ها و محافل ملي و مذهبي فراواني در داخل کشور وجود داشتند که نه تنها سيطرة بيگانه را نمي پذيرفتند بلکه با روحي آزاد و همتي بلند در برابر اجنبي قد بر افراشته در برهه هاي حساس حافظ استقلال و تماميت ارضي کشور مي شدند.
نمونه اي از شرايط مذکور در جامعه ايران قيامي است که به قيام دليران تنگستان شهرت يافته و با نام رئيسعلي دلواري در هميشه تاريخ ثبت و ضبط گرديد. ذيلا اشاره اي کوتاه به قيام دليران تنگستان و زندگي و مبارزات دلاور مرد خطه جنوب رئيسعلي دلواري خواهيم داشت.
رئيسعلي دلواري فرزند رئيس محمد، كدخداي ده دلواربود كه در سال 1299 هـ. ق متولد شد. روستاي دلوار بندر كوچكي است در پنجاه كيلومتري بوشهر كه مركز يكي از بخشهاي ساحلي شهرستان تنگستان است. واژه دلوار به معناي \" دلاور \" است كه گاه \" دلبار\" هم گفته مي شود.
رئيسعلي با شروع نهضت مشروطه در حالي که بيست و پنج ساله شده بود، به صف مشروطه طلبان پيوست و در مقابل استبداد قرار گرفت و همکاري نزديکي را با محافل انقلابي و مشروطه خواهان ايران آغاز کرد. با کودتاي ضد انقلابي لياخوف روسي و بمباران مجلس شوراي ملي در سال 1326 هـ. ق که منجر به استقرار مجدد استبداد محمد علي شاه گرديد، رئيسعلي به همراه سيد مرتضي علم‌ الهدي اهرمي به مبارزه عليه استبداد صغير پرداخت. در سال 1327 هـ. ق با کمک تفنگچيان تنگستاني بوشهر را از عناصر مستبد وابسته به دربار و محمد علي شاه پاک نموده و اداره گمرک و انتظامات و ديگر ادارات را تسخير کرد. اين کار دليران تنگستان بر انگليسي ها که اداره گمرک را در اجاره داشتند گران آمد. چرا که منبعي مهم از منابع درآمدي آنان در خطر افتاده بود. اين در واقع اولين رويارويي دليران تنگستان به رياست رئيسعلي دلواري با استعمار انگلستان بود که حدود هفت سال ادامه پيدا کرد.
قبل از پرداختن به شرح نبرد هاي دليران تنگستان با استعمار انگليس اشاره اي به تاريخچه حضور انگليسي ها در بوشهر ضروري به نظر مي رسد. بوشهر از زمان كريم خان زند رو به آبادي گذاشت و در زمان ناصرالدين شاه رونق قابل ملاحظه اي گرفت و تبديل به يکي از بنادر مهم ايران شد. اولين حضور و تجاوز انگليسي ها به اين بندر مهم در زمان محاصره هرات از طرف دولت ايران اتفاق افتاد، انگليسي ها مستعمره زرخيز شان يعني هندوستان را در خطر مي ديدند براي انصراف ايران از تصرف هرات كه كليد فتح هندوستان شمرده مي شد، سي فروند كشتي جنگي به خليج فارس فرستادند و پس از جنگ با دلاورمردان تنگستان اين بندر را تصرف كردند. اين درگيري بين باقر خان ضابط تنگستاني و پسرش احمد خان تنگستاني با چهارصد تفنگچي در قلعه ري شهر روي داد که منجر به شهات احمدخان تنگستاني و يارانش گرديد.
دومين هجوم قواي انگلستان به بوشهر در آغاز جنگ جهاني اول اتفاق افتاد که حمله اخير بر اساس پيمان سري 1907 بين روسيه و انگلستان مبني بر تقسيم ايران به دو حوزه نفوذ انجام گرفت. بر اساس پيمان مذکور بوشهر به عنوان يکي از حساس ترين مناطق جنوب کشور که مي بايست تحت نفوذ انگليس ها قرار گيرد مورد حمله قرار گرفت. بر همين اساس كشتي هاي جنگي انگلستان در مقابل بوشهر لنگر انداختند و نيرو هاي متجاوز در 17 مرداد 1294 بوشهر را به اشغال خود درآوردند. يك روز پس از اشغال بوشهر، چهارده نفر از ساكنين آن عليه اشغالگران اعتراض كردند، ولي بزودي دستگير و به هندوستان تبعيد شدند.
مقامات انگليسي كه اغلب با تزوير و نيرنگ و پرداخت رشوه به برخي سران و تصميم گيران اصلي طوايف و قبايل در اکثر مستعمراتشان به راحتي بر مقاصد شان دست مي يافتند، پس از اتخاذ تصميم قطعي درباره اشغال بوشهر و پيشروي به سوي شيراز به منظور تطميع رئيسعلي، دو نفر را مأمور اجراي اين حربه در مورد رئيسعلي دلوارمي نمايند. مأمورين نگليسي به سوي دلوار گسيل مي شوند تا به زعم خود موافقت او را مبني بر پياده شدن قواي انگليس در کرانه خليج فارس و حركت به سوي شيراز جلب كنند. آنان ضمن ملاقات با رئيسعلي متذكر مي شوند كه چنانچه او از قيام عليه قواي استعماري انگليس صرف نظر كند، مقامات انگليسي چهل هزارپوند به او خواهند پرداخت. رئيسعلي با صراحت و شجاعت تمام پاسخ مي دهد: «چگونه مي توانم بي طرفي اختيار كنم در حالي كه استقلال ايران در معرض خطر جدي قرار گرفته است؟»
پس از مراجعت مأمورين انگليسي و وصول پاسخ منفي رئيسعلي به مقامات انگلسيس نامه تهديد آميزي از سوي انگليسي ها خطاب به به رئيسعلي نگاشته مي شود مبني بر اينكه «چنانچه بر ضد دولت انگلستان قيام و اقدام كنيد، مبادرت به جنگ مي نماييم، در اين صورت خانه هايتان ويران و نخل هايتان را قطع خواهيم كرد.» رئيسعلي در پاسخ مي نويسد: «خانه ما كوه است و انهدام و تخريب آنها خارج از حيطه قدرت و امكان امپراتوري بريتانياي كبير است. بديهي است كه در صورت اقدام آن دولت به جنگ با ما، تا آخرين حد امكان مقاومت خواهيم كرد.»
بدين ترتيب دليران تنگستان «رئيسعلي خان دلواري»، «شيخ حسين خان چاه كوتاهي» و «زاير خضر خان اهرمي» تصميم به قيام عليه دشمن ودفاع از وطن مي گيرند. لازم به ذکر است فتواي جهاد از سوي علما از جمله انگيزه هاي مهم قيام دليران تنگستان بود توضيح اينکه حدود دو ماه قبل از اشغال بوشهر از سوي انگليسي ها، سر پرسي كاكس كنسول انگلستان در خليج فارس، نامه اي به شيخ محمد حسين برازجاني روحاني متنفذ و مجتهد معروف دشتستان نوشته و از وي خواسته بود تا از نفوذ خود استفاده نموده و از هر گونه آشوب و قيام عليه اشغالگران جلوگيري نمايد. در اين نامه تأكيد شده بود كه از دشمني با دولت انگلستان هيچ سودي عايد ملت ايران نخواهد شد، بلكه در صورتي كه ايرانيان وارد جنگ شوند، انگلستان يك سوم خاك ايران را به تصرف خود در خواهد آورد. شيخ در پاسخ به اين نامه تمام مصيبت ها را از طرف دولت انگلستان برشمرده و اعلام كرده بود كه چنانچه عمليات انتقام جويانه عليه اشغالگران صورت پذيرد، مسئوليت آن بر عهده انگليسي ها خواهد بود. پاسخ دندان شکن شيخ به انگليسي ها انگيزه قيام را در دل رئيسعلي و يارانش مضاعف ساخت ضمن اينکه رئيسعلي، از چندي پيش در نامه هاي متعدد به شيخ محمد حسين برازجاني براي جهاد و قيام عليه قواي انگلستان كسب تكليف مي کرد كه سرانجام مرحوم شيخ صورتي از حكم جهادي كه مراجع شيعه از نجف اشرف ارسال داشته بودند را به ضميمه حكم خود مبني بر وجوب جهاد با كفار انگليسي و جلوگيري از رخنه آنها به بنادر جنوب و دشتستان و تنگستان و لزوم همكاري خوانين اين مناطق و بسيج مردم مسلمان براي رفتن به ميدان جنگ صادر مي كند و براي همه خوانين از جمله رئيسعلي فرستاد.
رئيسعلي دلواري و يارانش به محض آگاهي از حکم جهاد آماده نبرد با متجاوزين شدند. مقدمات کار در منزل محمد رضا بوشهري از مبارزين و مجاهدين معروف خطه جنوب انجام گرفت. نقل شده است هنگام اتخاذ تصميم براي انجام قيام رئيسعلي قرآن را طلبيده و اظهار مي دارد: «اي كلام الله گفتار مرا شاهد باش. من به تو سوگند ياد مي كنم كه اگر انگليسي ها بخواهند بوشهر را تصرف كنند و به خاك وطن من تجاوز نمايند، در مقام مدافعه برآيم و تا آخرين قطره خون من بر زمين نريخته است، دست از جنگ و ستيز با آنان نكشم و اگر غير از اين رفتار كنم، در شمار منكرين و كافرين به تو باشم و خدا و رسول از من بيزار شوند.»
به هر تقدير قيام آغاز مي شود و دليران تنگستان با استفاده از شيوه هاي نبرد چريکي و با اتکا بر ايمان استوارشان در راه دفاع از وطن جانانه با متجاوزين نبرد نموده و ضربات مهلکي را بر آنان وارد مي کنند. ضرباتي که از سوي دليران تنگستان بر نيرو هاي انگليسي وارد مي آمد به حدي بود که سرفرماندهي نيروهاي انگليسي در شرق، نيروهاي آماده اعزام به بغداد را كه تعدادشان دو هزار نفر بود، جهت مقابله و حمله به پايگاه رئيسعلي (روستاي دلوار)، به بوشهر فراخواند. رئيسعلي كه پيشاپيش از حمله به دلوار آگاهي داشت، بلافاصله اقدام به تخليه دلوار و عقب نشيني تا كتيكي به كوههاي اطراف منطقه اي معروف به \"كلات بوجير\" نمود. در ادامه نبردها بار ديگران رئيسعلي و يارانش با انجام حمله اي غافلگيرانه شکست سختي بر نيروهاي دشمن وارد آورده سپس آماده حمله به بوشهر و بازپس گيري اين شهر مي شوند. اما شب قبل از انجام اين تصميم يعني 12 شهريور ماه 1294يکي از افراد خائن که خود را در ميان ياران رئيسعلي قرار داده بود از پشت سر دلير مرد تنگستاني را هدف قرار داده و به شهادت مي رساند.