اوضاع ایران در سال های 1300-1301 شمسی از خلال گزارش های سفارت انگلیس
جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس
گردآورنده:غلامحسین میرزا صالح
ناشر:نشر ایران،1369-177 ص،1000 ریال
مقدمه:
«هرج و مرج داخلی،آشفتگی اوضاع اجتماعی و سیاسی و عدم امنیت،فقر و قحطی،پراکندگی نیروهای اجتماعی،سیاسی و... از جمله مسائلی است که پس از جنگ جهانی اول گریبانگیر جامعه و مردم ایران شده بود.این مسائل گرچه ریشه در ساختار اجتماعی،اقتصادی و سیاسی کشور داشت ولی با کشیده شدن ناخواسته ایران به جنگ بین الملل اول رشد یافت و به دلیل دخالتهای آشکار قدرتهای خارجی نظیر انگلستان،روسیه تزاری،آلمان و عثمانی در امور داخلی ایران تشدید شد.بروز این مسائل در جامعهای که به دنبال برپایی انقلاب مشروطه آرمانهای بلندی در سر میپروراند،واکنشهای عدیدهای برانگیخت که از آن جمله میتوان وقوع جنبشهای انقلابی در مناطقی نظیر گیلان،آذربایجان و اعتراض و نافرمانی نسبت به حکومت مرکزی را در نقاط دیگر نام برد.پیدایش نهضت جنگل در چنین شرایطی بود.»1
یکی از مآخذ مطالعه و بررسی تاریخ معاصر ایران گزارشهای دقیق و موشکافانهء سفارتخانههای بیگانه در ایران است.این موضوع حتی در مورد دورههای متقدمتر مانند صفویه نیز صادق است.مانند گزارشهای ماموران و سفرای هلند به هنگام محاصره و اشغال اصفهان توسط افاغنه در سال 1135 ق.
با گسترش فعالیتهای اقتصادی اروپائیان در ایران به تدریج کنسولگریها و سفارتخانههای آنان در مسائل سیاسی نیز وارد شدند و علاوه بر پرداختن به مسائل سیاسی مهم و عقد قرارادادهای بازرگانی،در گزارشهای خود به حوادث و وقایع به ظاهر کم اهمیت نیز پرداختند.به دلیل فقدان مدارک خودی و سکوت اسناد دولتی،این گزارشها راهگشای مسیر تاریخ وقایع و حوادث ایران میباشد.
کتاب«جنبش میرزا کوچک خان» مشتمل بر حوادث یکسال پایانی منتهی به مرگ میرزا کوچک خان میباشد، اما مزیت آن در این است که به تداوم نهضت جنگل پس از مرگ میرزا و دل مشغولیهای حکومت مرکزی نسبت به آن میپردازد
کتاب جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس2 از این نمونه است.این کتاب دومین کتاب از مجموعهای است که غلامحسین میرزا صالح از میان اسناد و گزارشهای پراکندهء سفارت و کنسولگریهای دولت انگلیس استخراج کرده است.کتاب نخست تحت عنوان جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان3پیش از این چاپ و نشر یافته است و مترجم محترم قول داده گزارشهای مربوط به شیخ خزعل و سردار سپه را نیز بزودی در اختیار علاقمندان و پژوهشگران قرار دهد.
کتاب حاضر با گزارش وقایع هفته پیش از هفتم ماه مه 1921/اردیبهشت 1300 آغاز و به گزارش وقایع هفته پیش از 29 ژوئیه 1922/7 مرداد 1301 ختم میشود.
با آنکه عنوان اصلی کتاب جنبش میرزا کوچک خان است اما میتوان این مجموعه را به چند دسته چون:جنبش میرزا کوچک خان جنگلی، قیام اسماعیل خان سمیتکو،جنبش محمد تقی خان پسیان،جنبش ابو القاسم خان لاهوتی،روند تشکیل ارتش در ایران،مطبوعات اوضاع اقتصادی شوروی و موضوعات پراکنده تقسیم کرد.
قبل از پرداختن به گزارشها لازم است به چند نکته اشاره شود:
با آنکه مترجم محترم در پیشگفتار اشاره نموده که مطالب این کتاب از میان انبوه اسناد و گزارشهای پراکنده سفارت و کنسولگریهای انگلیس استخراج شده ولی معلوم نیست که آیا تلخیص یا گزینش این گزارشهای مربوط به کلنل محمد تقی خان پسیان در این کتاب بهطور کامل خلاصه شده است در حالی که در جای دیگر به تفصیل آمده است.4
با آنکه کتاب نخست صرفا گزارشهای مربوط به مشهد و سایر شهرهای خراسان را در برمیگیرد،کتاب مورد بحث که میبایست طبیعتا مربوط به گیلان و جنبش جنگل باشد به حوادث و رویدادهای مرکز و دیگر شهرهای کشور نیز میپردازد و تصویری از وقایع سراسر کشور بدست میدهد.
کتاب از ترجمهء دقیق و روانی برخورداراست و به دقت ویراستاری شده تنها در یک مورد و احتمالا در نگارش متن اشتباهی رخ داده است:
«الوار کار حمله به بجنورد و اطراف آن را از سر گرفتهاند و هربار دست به غارت روستاهای منطقه میزنند.رضا خان یک واحد نظامی جهت سرکوبی الوار گسیل داشته است.»5
بجنورد از شهرهای خراسان است که میبایست گزارش کامل این واقعه در گزارشهای کنسولگریهای انگلیس در خراسان آمده باشد. اما آنچه در خصوص ناآرامیهای بجنورد ذکر شده به شورش سردار معزز و فرج الله خان مربوط میباشد و هیچ اشارهای به حملهء الوار به این شهر نشده است.6تنها در یک مورد از سواران بختیاری و نارضایتی مردم مشهد از ورود صمصام السلطنه به همراه سواران بختیاری به شهر7 صحبت به میان آمده است.با توجه به گزارشهایی از اعزام نیرو به بروجرد و فاصلهء نسبتا زیاد محل اسکان الوار از بجنورد احتمال دارد گزارش فوق الذکر دربارهء بروجرد باشد نه بجنورد.
چهل پیوست،مانند شعر ضد انگلیسی فرخی مدیر روزنامهء طوفان، نامهء رضا خان وزیر جنگ به امیر لشگر شمال،متن نامهء روتشتین به میرزا کوچک خان،در میان گزارشها و به تناسب گنجانده شده است.
نکتهای که خوانندهء کتاب باید مد نظر قرار دهد این که نهضت جنگل از شوال 1333 ق.آغاز و تا ربیع الثانی 1340/آذر 1300 زمان وفات میرزا ادامه مییابد این نهضت به چهار مرحله تقسیم میشود:
1-از آغاز شکلگیری مبارزه تا آخر ذیحجهء 1335/انقلاب اکتبر 1917 روسیه.
2-از انقلاب اکتبر 1917 تا تسلیم شدن حاج احمد کسمایی و دکتر حشمت 1337 ق.
3-از شعبان 1337 تا شعبان 1339 یعنی زمان توافق انگلیس و شوروی و قرارداد 1921 ایران و شوروی و توافق طرفین برای خاموش کردن نهضت جنگل.
4-از شعبان 1339 تا ربیع الثانی 1340.
همان طور که مشاهده میشود مطالب کتاب مشتمل بر حوادث یکسان پایانی منتهی به مرگ میرزا میباشد اما مزیت آن در این است که به تداوم نهضت جنگل پس از مرگ میرزا و دل مشغولیهای حکومت مرکزی نسبت به آن میپردازد.
با اینکه در سالهای گذشته تعداد انبوهی کتاب و مقاله درباره جنبههای مختلف نهضت جنگل نوشته شده است9،اما این گزارشها به دلیل دقت در جمعآوری و احاطه بر مسائل،از ارزش ویژهای برخوردار است.گرچه برخی گزارشها نیز به قضاوت مأموران انگلیسی آلوده شده است.
در ادامه مقاله به معرفی بخشهای مختلف گزارشها میپردازیم:
جنبش میرزا کوچک خان
با آنکه انگلیسیها همه جا از حمایت بلشویکها از حکومت جنگل سخن گفتهاند اما در این گزارشها میتوان به خوبی موضعگیریهای میرزا،احسان الله خان و خالو قربان را در برابر روسها از یکدیگر تمیز داد.به عنوان نمونه در فهرست کمیتهء انقلاب سرخ پس از تشکیل حکومت جمهوری در گیلان،احسان الله خان و خالو قربان از جانب میرزا عهدهدار هیچ سمتی نشدند.به علاوه روسها مدتها پیش از شکست نهضت،قول همکاری با دولت مرکزی را داده بودند.10پس از تخلیهء رشت توسط روسها،احسان الله خان و خالو قربان با نیروی چهار هزار نفری متشکل از افراد آذربایجانی،گیلانی،قفقازی،ترک، کرد و فرماندهان فراری ژاندارمری و روسیه تزاری این شهر را اشغال کردند اما پس از سقوط کابینهء سیاه،روسها کار تخلیه ایران را ناتمام گذاشته،در بندر انزلی به تجدید قوا پرداختند.11
طبق این گزارشها،میرزا سعی کرد با سمیتکو و امیر مؤید سواد کوهی، علیه دولت مرکزی متحد شود در حالیکه مذاکره میان نمایندگان حکومت براساس گزارشهای سفارت انگلیس،اولین مجلهء هفتگی نظامی به نام «قشون»در برج سنبله (شهریور)1301 منتشر گردید که در نخستین شماره آن مقالهای دربارهء منسوجات ایرانی و استفاده از آن به چاپ رسیده و بر کاهش واردات پارچه تأکید شده بود
مرکزی و میرزا در کسما ادامه داشت و بسیاری از سلاحهای روسها پس از خروج از گیلان در دست متحدان میرزا قرار داشت.12
اقدامات خودسرانهء خالو قربان و احسان الله خان مانند تصرف شهر رشت و دریافت کمک از روسها مورد قبول میرزا نبود.روسها کاملا از میرزا دل سرد شده بودند،زیرا او را یک ایرانی ناسیونالیست میشناختند.13
میرزا مناطق تحت سلطهء خود را به سه بخش اداری تقسیم کرد:
رشت و انزلی زیر نظر خالو قربان؛لاهیجان و تنکابن زیر نظر احسان الله خان؛کسما،فومن،ماسوله و پسیخان زیر نظر خودش همچنین کوچک خان بر تمام منطقه ریاست فائقه داشت، مجموع نیروهای این سه نفر شش هزار و دویست نفر بود.14
اخلاف در جنبشها منحصر به میرزا نبود،بلکه گزارشهایی از درگیری میان احسان الله خان و خالو قربان و در نتیجه هرجومرج و بینظمی در رشت موجود میباشد.روند تضعیف،تجزیه و شکست تدریجی نهضت بر اثر اقدامات خودسرانهء متحدان میرزا، شکست امیر مؤید سوادکوهی و باز شدن راه نفوذ قوای دولتی از شرق گیلان،خیانت روسها به میرزا،جدایی سعد الدوله پسر سپهسالار تنکابنی از میرزا و پیوستن او به رضا خان،پیشروی نیروی قزاق از جنوب و شرق گیلان و تصرف شهرها،پیوستن خالو قربان به رضا خان و دریافت عنوان و درجهء نظامی؛از خلال این گزارشها به خوبی آشکاراست.15نهضت جنگل پس از خیانت آشکار متحدان و مهمانان ناخواندهء میرزا به روزهای پایانی خود نزدیک میشد.آنگاه که خالو قربان از سوی رضا خان به حکومت انزلی منصوب شد،دولت مرکزی برای زندهء میرزا ده هزار تومان و برای مردهء او پنج هزار تومان جایزه تعیین کرد.نیروهای دولتی در پی میرزا جنگل را جاروب کردند و سرانجام میرزا در میان برف و کولاک در ششم دسامبر 1921/پنجم آذر 1300 به علت سرمازدگی جان خود را از دست داد(منابع دیگر مرگ میرزا را سیزده آذر نوشتهاند)16
نهضت جنگل پس از میرزا
خالو قربان به همراه خالو مراد سر میرزا را به تهران برده و به لقب «سالار مظفر»مفتخر گردید.قوام السلطنه طی اعلامیهای اطلاع خبر کشته شدن میرزا به عموم را قدغن نمود.17
شعلههای نهضت پس از مرگ میرزا خاموش نشد،حاج احمد کسمایی و احسان الله خان تمهیداتی برای بازگشت به گیلان و ادامهء نهضت فراهم دیدند.18کربلایی ابراهیم از طرفداران میرزا در فومن دست به شورش زد و کسما را تصرف کرد.انگلیسیها،روسهای باکو را محرک او در این اقدامات میدانستند.19سردار مقتدر طالشی و سید جلال چمنی «چهار فرضیه»را تصرف و حاکم آن را اخراج کردند.20
دولت مرکزی در نهم فروردین 1301،هفت هزار نیروی پیاده به همراه دو توپ صحرایی را به رشت اعزام نمود.کربلایی ابراهیم برادر حاج احمد کسمایی در هجده فروردین دستگیر و در رشت اعدام شد.21اما عملیات جنگی سید جلال چمنی تا اواخر تیر ماه 1301 ادامه داشت.
قیام سمیتکو
یکی از دلایل طولانی شدن نهضت جنگل،شورشها و ناآرامیهای صورت گرفته در دیگر مناطق بود.قیام اسماعیل خان سمیتکو در مناطقی از آذربایجان و کردستان،در اواخر کار میرزا برای مدتی نیروهای دولتی را به خود مشغول داشت.سمیتکو با تصرف سراسر ناحیهء میان سلماس تا سلدوز،رفت و آمد دولتیان را مختل کرد.علاوه بر آن میان او و ترکهای ناسیونالیست فراری از ترکیه و اعضای حزب کمالیست در ایران اتحاد و توافقی حاصل شده بود که سفارت انگلیس آن را زیر نظر داشت. او همچنین از برخی حمایتهای روسای قبایل عرب عراق نیز برخوردار بود.22پس از سرکوب نهضت جنگل،رضا خان فرصت یافت تا نیروی پنج هزار نفری برای سرکوب شورش سمیتکو به تبریز بفرستد. شایعهء تحریک سمیتکو و شکست نیروهای دولتی در برابر متحدان،رضا خان را واداشت تا جمیل بیک،کمالیست ترک را برای وساطت به نزد سمیتکو بفرستد.23
در فهرست اعضای حزب کمالیست در ایران به شخصیتهایی چون مدرس،تقیزاده،مشیر الدوله،سلیمان میرزا و صمصام السلطنه برمیخوریم.24
گرچه قیام دموکراتهای تبریز به رهبری ابو القاسم خان لاهوتی مدتی موجب رونق کار سمیتکو گردید،اما جدایی نیروهای کمالیست از سمیتکو و قطع حمایت و کمکهای انگلستان!موجب شکست در اردوی «پارتیزانهای بخش کردستان»گردید.از وقایع جالب این زمان،کشته شدن خالو قربان خائن در نبرد با سمیتکو در جنگ بوکان در بیست و هفتم ماه مه 1922/ششم خرداد 1301 میباشد.25
جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان
گزارشهای مربوط به قیام کلنل مختصر و مربوط به اواخر کار اوست. رضا خان نه تنها به کلنل به شکل یک رقیب مینگریست بلکه حاضر به دخالت مستقیم در مسئله خراسان نیز نبود زیرا وی از تبانی پلیس جنوب با کلنل هراس داشت.26در نهایت در اکتبر 1921/مرداد 1300 با تصرف قوچان توسط سردار معزز بجنوردی و فرج الله خان و برتری تجهیزات و حیله و نیرنگ دولت مرکزی،خبر کشته شدن کلنل به تهران رسید.
شورش ابو القاسم خان لاهوتی
وی از افسران با سابقهء ژاندارمری بود که در فوریه 1922/اسفند 1300 ش.با همراهی فرقه دموکرات و به خونخواهی شیخ محمد خیابانی تبریز را تصرف کرده،پرچم و تصاویر شاه ایران را به زیر کشیده،شهر را به کنترل خود در آورد.مخبر السلطنه حکمران تبریز اخراج و انبارهای دولتی تصرف گردید اما به زودی این شورش توسط نیروی قزاق سرکوب و لاهوتی خان به شمال ارس گریخت و مصدق السلطنه به از نکات بسیار جالب و قابل توجه در گزارشهای دولت انگلستان،اشاره به وضعیت مطبوعات ایران است.
میرزا کوچک خان جنگلی
حکمرانی آذربایجان منصوب گردید.
روند تشکیل ارتش
در کابینهء سید ضیا الدین طباطائی طرح مربوط به تجدید نظر در تشکیلات دیویزیون قزاق و بریگارد مرکزی به منظور ایجاد ارتش ملی به شیوهء اروپایی به بحث و مذاکره گذاشته شد.در این طرح تغییر نام دیویزیون قزاق و ژاندارمری پیشبینی شده بود.سازمان ژاندامری که پیش از این وزارت داخله جدا شده و در وزارت جنگ ادغام گردیده بود،نسبت به این تصمیم ناخرسندی نشان میداد.در این طرح مدرسهء دیویزیون قزاق به نام کادت( Cadet )و مدرسهء افسران ژاندارمری و مدرسهء نظام همه در یک کالج نظامی ادغام میشدند.طرح نوسازی ارتش به دلیل اختلافات رضا خان و نخست وزیر مدتی مسکوت ماند زیرا رضا خان با دادن اختیارات ارتش به انگلیسیها مخالف بود.27
رضا خان برای مخلوط کردن پلیس جنوب در ارتش شش ماه به آنان فرصت داد تا به ارتش ایران بپیوندند.او از افسران سوئدی ژاندارمری برای آموزش و از روسها برای خدمات فنی ارتش استفاده میکرد. رضا خان همچنین تصمیم به خرید تسلیحات و خدمات فنی از سوئد و آلمان گرفت.28
تا پایان سپتامبر 1921/اویل دی ماه 1300،دو سوم پلیس جنوب در ارتش ادغام شد و در دوازدهم دسامبر سر فرماندهی پلیس جنوب منحل و نیروهای باقی مانده به هند رفتند.29
به دستور رضا خان کلیهء افسران سوئدی از پستهای ژاندارمری بر کنار شدند.کمیسیونی برای تهیه اساسنامهء تشکیلات جدید ارتش مأمور شد و مبلغ دوازده میلیون تومان بودجهء سالانه برای آن تعیین کرد.با این حال میان دولت و رضا خان بر سر بودجهء ارتش اختلاف وجود داشت و رضا خان با اختصاص دادن مالیاتهای غیرمستقیم و سایر درآمدها به ارتش این اختلاف را دامن میزد.30
در پنجم ژانویهء 1922/پانزدهم دی ماه 1300-ش تقسیمات جدید قشون توسط رضا خان اعلام شد.براساس سازمان جدید سراسر ایران به پنج منطقه نظامی تقسیم شده بود:تهران با چهارده هزار نیرو،اصفهان 6000 نیرو،مشهد 16000 نیرو،همدان 6000 نیرو و تبریز 6000 نیرو. همچنین سازمان شیر و خورشید برای کمک به مجروحین جنگ تأسیس شد.31
رضا خان با صدور دستور،درجات نظامی قدیمی را لغو و به جای آن عناوین جدید سپهبد،امیر لشکر،سرتیپ،سرهنگ،سرگرد،سروان،ستوان و ستوان دوم،را وضع کرد.اولین مجلهء هفتگی نظامی به نام«قشون» در برج سنبله(شهریور)1301 منتشر گردید که در این شماره مقالهای دربارهء منسوجات ایرانی و استفاده از آن به چاپ رسیده و بر کاهش واردات پارچه تأکید شده بود.32
با مقایسهء دو فهرست از حقوق صاحب منصبان نظامی در این زمان میتوان به عمق مشکلات مالی دولت و ارتش پی برد.به این معنا که پس از گذشت چند ماه حقوق و مزایای نظامی کاهش محسوسی یافته است.33
از مهمترین اقدامات رضا خان برای نوسازی ارتش میتوان به اعزام پنجاه و سه نفر افراد داوطلب برای آموزش نظامی به فرانسه،سربازگیری از شهرها و ایلات و عشایر،اعطای درجات جدید و اخراج افسران فاقد صلاحیت از ارتش،اشاره کرد.
مطبوعات
از نکات بسیار جالب و قابل توجه در این گزارشها وضعیت مطبوعات است.مطبوعات مردمی و غیر وابسته که از سوی مأموران انگلیسی به داشتن رابطه با انقلابیون بلشویکی و حمایت مالی توسط آنان متهم شدهاند.گرچه پس از انقلاب 1917 روسیه،روشنفکران ایرانی تحت تأثیر این انقلاب قرار گرفته و بسیاری از آزادیخواهان مدینهء فاضله را در سایهء این انقلاب جستجو میکردند و حتی ادبیات و مطبوعات این دوره تحت تأثیر ارزشهای انقلابی قرار گرفت.اما به اعتراف همان مأموران بیگانه توقیف مطبوعات و حبس و شکنجهء مدیران آن تنها به دلیل مخالفت با استبداد داخلی و استعمار انگلستان بوده است.
در این گزارشها فهرست جامعی از روزنامههای تهران و سایر شهرها به دست میآید.نیز اخبار مربوط به زایش و فعالیت مطبوعات در این گزارشها منعکس شده است.افشاگری علیه قراردادهای سری ایران با دیگر کشورها،مقالات ضد انگلیسی،افشاگری دربارهء کودتای سیاه و مطالب ضد سردار سپه،موضوع اصلی نوشتههای آنان را تشکیل میداده است.در مقابل توقیف مطبوعات،عکس العمل و مخالفت گروهی مدیران جراید را شاهد هستیم.در ادامه به چند نمونه از گزارشهای این چنینی اشاره میکنیم:
«روزنامهء وطن در شمارهء 8 سپتامبر خود از مردم خواسته است که از خریدن کالاهای انگلیسی خودداری ورزند و به نمایندگان مجلس هم توصیه کرده که مردم را به پوشیدن منسوجات وطنی تشویق کنند.»34
«روزنامههای ستاره ایران و ستاره شرق در 21 فوریه به علت توهین به اعضای دولت توقیف شدند.انتشار روزنامهء طوفان نیز در روز بعد یعنی 22 فوریه متوقف گردید»«روزنامه ایران در شمارهء 22 فوریه خود از رضا خان به علت مشارکت در کودتای 22 فوریه 1921 انتقاد کرده است.»35
روزنامههای تبریز به استثنای روزنامهء آزاد به دستور مخبر السلطنه والی آذربایجان توقیف شدند.36احسان الله خان به کمک سفارت شوروی دست به انتشار روزنامه زحمت به زبانهای فارسی و ترکی زد.37
اوضاع اقتصادی شوروی
از مسائلی که در سراسر این گزارشها خواننده با آن برخورد میکند، مسئله خرید مواد غذایی و کالاهای کشاورزی توسط بازرگانان و مأموران سیاسی شوروی از شهرهای ایران است.با گذشت چهار سال از انقلاب 1917 مشکلات اقتصادی و از جمله قحطی گریبانگیر دولت روسیه مطبوعات مردمی و غیر وابسته از سوی مأموران انگلیسی به داشتن رابطه با انقلابیون بلشویکی و حمایت مالی توسط آنان متهم شدهاند.اما به اعتراف همین گزارشها، توقیف مطبوعات و حبس و شکنجهء مدیران آن تنها به دلیل مخالفت با استبداد داخلی و استعمار انگلستان بوده است
بوده است.در دوران مبارزات میرزا کوچک خان این نیازها بیشتر از شهرها و بنادر گیلان تأمین میشد ولی پس از شکست میرزا روسها مجبور به رجوع به دیگر شهرهای ایران نیز شدند.روسها در مقابل صادر کردن مواد غذایی از ایران(گندم،برنج،سبزیجات و میوههای خشک شده)اقلامی مانند:شکر،نفت چراغ،دام،طلا،منسوجات، چینی آلات و ماشین آلات به ایران وارد میکردند و مهمتر این که برای رقابت با نمونههای مشابه داخلی آن را به بهای قلیل میفروختند.
این اقدامات روسها در برخی مناطق با عکس العمل و مخالفت مردم روبرو میگردید،زیرا به تدریج موجب بالا رفتن هزینهء زندگی و قیمت مواد غذایی میگردید.بنابراین دولت ایران صدور برنج از گیلان و مازندران را به شوروی ممنوع اعلام کرد،اما مأموران شوروی با پرداخت رشوه به مأموران بنادر ایرانی به این کار ادامه میدادند.38
تبریز،سمنان،زنجان،قزوین،شاهرود،دامغان،بندر گز،بندر شرفخانه، رشت و انزلی بیشتر طرف قراردادهای روسها بود.
در پایان توجه خوانندگان عزیز را به برخی از نکات جالب و ظریف در گزارشهای سفارت انگلیس جلب میکنیم
اعتصاب مدارس تهران در دسامبر 1921/دی ماه 1300،به علت نگرفتن چند ماه مواجب و حقوق39،افتتاح بیمارستان شوروی در تهران و مسافرت احمد شاه در 25 ژانویه 1921 به اروپا با نام رمزی پرنس عباس میرزا،40دعوت مردم قزوین توسط علماء برای مصرف نکردن شکر از کشورهای غیر مسلمان41،ساخت و اتمام پل آهنی سفید رود در 21 آوریل 1922.42معرفی احزاب دموکرات در شهرهای تهران،همدان، قزوین،تبریز و فعالیت این احزاب،برخی قضاوتهای نزدیک به واقع دربارهء رضا خان سردار سپه(غرور،جاهطلبی و دیکتاتوری)از دیگر نکات این گزارشها است.
پینوشتها:
(1)-نهضت جنگل،گنجینهء اسناد،ویژهنامه نهضت جنگل،سال 11 شمارهء 43،پاییز 1380،ص 14.
(2)-غلامحسین میرزا صالح(گردآورنده و مترجم)،جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس،نشر تاریخ ایران،چاپ اول 1369.
(3)-غلامحسین میرزا صالح(گردآورنده)،جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان،گزارشهای کنسولگری انگلیس در مشهد،نشر روایت، چاپ دوم 1370.چاپ اول نشر تاریخ ایران 1366.
(4)-«همان»،ص 108-107.
(5)-جنبش میرزا کوچک خان بنابر گزارشهای سفارت انگلیس،ص 157.
(6)-جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان،صص 48 و 35 و 91 و 157 و 178 و 180.
(7)-همان صص 104 و 184.
(8)-نهضت جنگل،اسناد محرمانه و گزارشها،به کوشش فتح الله کشاورز،سازمان اسناد ملی ایران 1371 به نقل از گنجینهء اسناد شماره 43،ص 129.
(9)-کریمیان،نادر،گزیدهای از اسناد و مدارک و کتابشناسی میرزا کوچک خان جنگلی و نهضت جنگل،به نقل از گنجینهء اسناد،شمارهء 43،ص 157-136.
(10)-جنبش میرزا کوچک خان،ص 9.
(11)-همان،ص 11.
(12)-همان،ص 17-15.
(13)-همان،ص 19-18.
(14)-همان،ص 21.
(15)-همان،ص 72-22.
(16)-نهضت جنگل،گنجینهء اسناد،شمارهء 43.ص 14.
(17)-جنبش میرزا کوچک خان،ص 96.
(18)-همان،ص 144 و 117.
(19)-همان،ص 139-137.
(20)-همان،ص 124.
(21)-همان،ص 151-145.
(22)-همان،ص 76 و 36.
(23)-همان،ص 101.
(24)-همان،ص 111 و 110.
(25)-همان،ص 157.
(26)-همان،ص 31-30.
(27)-همان،ص 10 و 9.
(28)-همان،ص 52 و 37.
(29)-همان،ص 97 و 48.
(30)-همان،ص 16 و 77 و 98 و 97.
(31)-همان،ص 117 و115.
(32)-همان،ص 143 و 138.
(33)-همان،ص 147 و 138.
(34)-همان،ص 37.
(35)-همان،ص 130.
(36)-همان،ص 119.
(37)-همان،ص 165.
(38)-همان،ص 97.
(39)-همان،ص 108.
(40)-همان،ص 121.
(41)-همان،ص 139.
(42)-همان،ص 153.