چپاول نفت ايران توسط شركت نفت انگليس

مطالب زيادي درباره آنچه كه « توسعه اقتصادي و مدرنيزه كردن ايران توسط رضاشاه» خوانده شده در بين سال‌هاي 1921 تا 1941 نوشته شده است. بانك جهاني در گزارشي به بررسي تأثير صنعت نفت ايران بر اقتصاد كشور پرداخته است . در اين گزارش چنين مي خوانيم: «در طول 40 سال اخير، جمعيت 13 تا 18 ميليون نفري ايران عمدتاً به كشاورزي و تجارت و توليد منسوجات اشتغال داشته‌اند. برغم وفور مواد خام، نيروي كار و دسترسي به دريا، هيچگونه صنايع سنگين يا كارخانه توليد يا فراوري مواد خام بجز نفت در اين كشور وجود ندارد. شايد هيچ كشور ديگري در جهان نباشد كه با داشتن منابع قابل مقايسه با ايران از لحاظ توسعه اقتصادي به اين اندازه عقب افتاده باشد. معهذا، اين كشور بدون شك داراي بزرگترين عمليات نفتي منسجم با پايين‌ترين هزينه توليد در جهان است. ولي اين صنعت نفت چه سهمي در اقتصاد ايران داشته است؟» اين گزارش فقدان پيشرفت در ايران را با پيشرفت اقتصادي سريع «سي سال اخير در تركيه ـ كه به اندازه ايران از موهبت منابع طبيعي برخوردار نيست» مقايسه مي‌كند. متأسفانه، اقتصاد ايران هيچ سودي از نفت نبرده بود.
توليد نفت در ايران در سال 1911 شروع شد. از سال 1911 تا 1920 درآمدي بالغ بر 325 هزار ليره (معادل 6/1 ميليون دلار) از محل دريافت حق‌الامتياز نفت نصيب ايران شد. از سال 1921 تا 1931 اين مبلغ به 60 ميليون دلار رسيد؛ از سال 1931 تا 1941 به 125 ميليون دلار، و از سال 1941 تا 1951 به 250 ميليون دلار رسيد. در دوره حكومت رضاشاه (1921 ـ 1941) درآمد ايران از محل دريافت حق‌الامتياز نفت بالغ بر 185 ميليون دلار بود.
درآمد حاصله از محل دريافت حق‌الامتياز در طول كل دوره 40 ساله (1911 تا 1951) بالغ بر 113 ميليون ليره يا 435 ميليون دلار مي‌شد. كل سود اعلام شده شركت نفت انگليس و ايران، منهاي سود شركت‌هاي تابعه، در طول اين دوره پنج ميليارد دلار بوده است. به عبارت ديگر، فقط نزديك به هشت درصد از كل سود محاسبه شده از سوي شركت نفت عايد ايران شد.
گزارش بانك جهاني آشكار مي‌سازد كه: «بر اساس اين برآوردها، شركت [نفت انگليس و ايران] با عدم اجراي درست و توأم با حسن نيّت تعهداتش در چارچوب امتياز دارسي؛ و با مهندسي كردن نحوة تعويض امتياز دارسي با قرارداد نامطلوب سال 1933، ايران را از درآمدي بالغ بر 1200 ميليون دلار [معادل 2/1 ميليارد دلار] محروم ساخت.» با معيارهاي سال‌هاي 1911 تا 1951، و براي كشور فقيري مثل ايران، 2/1 ميليارد دلار درآمدي غيرقابل تصور بود. مثلاً در سال 1925، كل مخارج دولت ايران فقط 20 ميليون دلار بوده است. اين گزارش مي‌افزايد كه ميزان واقعي چپاول ثروت نفتي ايران به دست انگليس به مراتب بيشتر از 2/1 ميليارد دلاري است كه بر اساس آمار و ارقام منتشره از سوي خود شركت برآورد شده است.